Ο ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ

ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΤΟΝ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ

ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΘΟΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΣΤΑΣΗ


Οι πρώτοι πιο συστηματικοί, αλλά και πιο αποτελεσματικοί, προπαγανδιστές ήταν από καταβολής κόσμου, οι ιδρυτές, ιερείς και απολογητές των θρησκειών. Η δουλειά τους ήταν δυσχερής και πολυσύνθετη. Απαιτούσε ευρηματικότητα, ευστροφία - σχεδόν σοφιστική - φαντασία και ατελείωτη πειθώ. Διότι είναι πολύ πιο εύκολο να διαδώσεις και να εξαπλώσεις μια ιδεολογία, παρά μία αρκετά περίπλοκη – και σε πολλά σημεία «απάνθρωπα σκληρή» θρησκευτική πίστη. Είναι πιο εύκολο να προβάλλεις μια ευνοϊκή εικόνα για έναν ηγεμόνα ή πολιτικό αρχηγό, παρά να πείσεις δισεκατομμύρια ανθρώπους για την ύπαρξη ενός αόρατου (αλλά παντοδύναμου και πανάγαθου) Πατέρα. Είναι πολύ πιο ευχερές να δικαιολογήσεις ή να συγκαλύψεις τις ατέλειες και τα εγκλήματα μιας διακυβέρνησης (όπως εκείνη του Χίτλερ ή του Στάλιν), παρά να καταφέρεις να κάνεις το γένος των ανθρώπων να ξεχάσει τον πόνο, την αρρώστια, την φθορά, τον θάνατο και όλα τα βάσανα που περιέχει η ύπαρξή του – και επιπλέον να δοξολογεί τον Ύψιστο, επειδή «τα πάντα εν σοφία εποίησεν»! Η «σιωπή του Θεού» αποτέλεσε το βασικό μοτίβο όλης της υπαρξιακής φιλοσοφίας και θεολογίας του περασμένου αιώνα. Πράγματι, ο Θεός σώπασε στο Άουσβιτς, στην Ρουάντα, στην Καμπότζη και σε τόσα άλλα μέρη του πλανήτη μας και άφησε να εκτυλιχθούν απύθμενες βαρβαρότητες, χωρίς ποτέ να δώσει «ένα σημείο». Ο Θεός σωπαίνει όχι μόνο στις μεγάλες δημόσιες τραγωδίες αλλά και στις μικρές ιδιωτικές. Η μάνα που σπαράζει για τον χαμό του παιδιού της δεν παίρνει απάντηση. Αντίθετα, όμως, με το Θεό που «σιωπά», οι προπαγανδιστές και απολογητές του υπήρξαν ανέκαθεν λαλίστατοι. Ιδρυτές θρησκειών, απόστολοι, προφήτες, ιερείς και αρχιερείς, μοναχοί και θεολόγοι, μας έχουν φιλοδωρήσει με χιλιάδες – ίσως και εκατομμύρια σελίδες κειμένων. Κοινό στοιχείο όλων αυτών των λόγων είναι η προσπάθεια «να δικαιολογήσουν τους τρόπους του Θεού στους ανθρώπους», για

Αν ένας μεγάλος λαός δεν πιστεύει ότι μόνο σ’ αυτόν βρίσκεται η αλήθεια (μόνο σ’ αυτόν και αποκλειστικά σ’ αυτόν), αν δεν πιστεύει ότι μόνον αυτός είναι ικανός και προορισμένος να τους αναστήσει όλους και να τους σώσει όλους με την αλήθεια του, αυτός αμέσως μετατρέπεται σε εθνογραφικό υλικό, και όχι σε μεγάλο λαό.
(Φιόντορ Ντοστογιέφσκι)






να χρησιμοποιήσουμε τον περίφημο στίχο του Μίλτωνα: «to justify the ways of God to Men». Διαπρεπής Γάλλος θεολόγος, ο καθηγητής Bernard Sesboue, σε μελέτη του για την σιωπή του Θεού, αφού αναλύσει διεξοδικά όλες τις περιπτώσεις όπου ο Θεός παρέμεινε «απών», καταλήγει στο ότι είναι πλάνη να θεωρούμε ότι ο Θεός σιωπά, διότι ο Θεός μίλησε, άπαξ και δια παντός, όταν έστειλε τον γιο του να σταυρωθεί και να υποφέρει για μας. Μέσα από την Σταύρωση συμμετέχει στα πάθη μας – και άρα είναι παρών.

Τα πάντα εν σοφία λοιπόν … Αλλά στ’ αλήθεια για ποιά σοφία μιλάμε; Για την ατέρμονη σοφία του Θεού, για την επουράνια εκείνη οπτική γωνία, που κάνει να φαίνονται όλα στον κόσμο τέλεια. Ακόμη και αν δεν είναι; Το σίγουρο είναι ότι, με μια πρώτη ματιά, η σοφία – στην οποία αναφερόμαστε - δεν φαίνεται να είναι διαποτισμένη με παναγαθότητα. Τίποτα μέσα στην φύση δεν δείχνει καλοσύνη ή ηθική βούληση. Αντίθετα κυριαρχεί ο πόλεμος πάντων εναντίον πάντων. «Ο κάθε άνθρωπος φταίει για όλους και για όλα, χώρια από τις δικές του αμαρτίες», θα είναι η απάντηση του Ρώσου συγγραφέα Ντοστογιέφσκι, δια στόματος του ήρωά του στάρετς Ζωσιμά, στο έργο ΄΄Αδελφοί Καραμάζωφ΄΄. Ολόκληρη η κτίση «συστενάζει και συνωδίνει» εξαιτίας της πρώτης αμαρτίας και της ενοχής του ανθρώπου «για όλους και για όλα». Η διαφωνία των σοβιετικών με τον Ντοστογιέφσκι πάνω στη βασική του αρχή δεν θα αργήσει να έρθει, και αυτό γιατί ο διάσημος συγγραφέας εντοπίζει το κακό στην ανθρώπινη φύση, σε αντίθεση με τους σοσιαλιστές που το μετατοπίζουν στην κακή δομή της κοινωνίας. Το κακό, όμως, υπάρχει έξω από μας. Εξαρτάται από την κοινή μας φύση και από την ελευθερία μας που σημαίνει ευθύνη. «Ελευθερία – λέει ο Ντοστογιέφσκι – σημαίνει προσωπική στάση του ανθρώπου απέναντι στο Θεό, τον εαυτό του, το περιβάλλον, την κοινωνία και τα πάντα». Η Θεοδικία (δικαιολόγηση του Θεού), όμως, αυτή δεν είναι μια από τις πιο σύνθετες νοητικές ασκήσεις που συνέλαβε ο άνθρωπος; Κάθε Θεοδικία δεν απαιτεί απέραντη στρεψοδικία; Για να καλύψεις π.χ. τον καθημερινό θάνατο χιλιάδων αθώων παιδιών, δεν θα έπρεπε να «εφευρεθεί» μέλλουσα ζωή, δεύτερη παρουσία, το επιχείρημα της «δοκιμασίας», το Προπατορικό Αμάρτημα, για να οδηγηθεί κανείς στο τέλος στην παράθεση δύο εντελώς αντιφατικών φράσεων: «Τα πάντα εν σοφία εποίησεν» και «Ανεξερεύνητοι αι βουλαί του Υψίστου»; Ο Ντοστογιέφσκι μένει πιστός στην αρχική του θέση για να σωθεί ο άνθρωπος και ως πρόσωπο και ως κοινωνία. Για τον Ρώσο συγγραφέα, ο άνθρωπος πρέπει να μείνει άνθρωπος, και στο Χριστό έμεινε άνθρωπος. Γιατί το κάθε σύστημα, που πάει να σώσει τον άνθρωπο δημιουργώντας ένα γενικό άνθρωπο, έναν άνθρωπο που το πρόσωπό του έχει χαθεί, είναι απάνθρωπο. Για τον Ντοστογιέφσκι, η απόλυτη υποταγή στην εντολή του Θεού εμπεριέχει την πεποίθηση πως μέσα στην εντολή του Θεού κρύβεται η προεικόνιση του θαύματος. Έτσι, στην κορυφή της ζωής, ζωή και θυσία δεν είναι ποτέ αντίθετα, γιατί θυσία είναι η ανώτατη μορφή ζωής και ζωή η ανώτατη μορφή θυσίας. Μ’ αυτόν τον τρόπο εδραιώνεται η άρση της αντίθεσης ανάμεσα στην έκφραση του Θεού και στην πραγματικότητα. Δεν υπάρχει καμιά ιδεαλιστική, κοσμολογική ή ιστορική ερμηνεία για την ύπαρξη του Θεού. Όσο περισσότερο προοδεύει κανείς στην έμπρακτη αγάπη και στην αναπαράσταση της θυσίας, τόσο περισσότερο μέσα του υψώνεται η βεβαιότητα για την ύπαρξη του Θεού.

Η διαφοροποίηση της αγάπης στην Ντοστογιεφσκική κοσμοθεώρηση δεν είναι μια ονειροπόληση γενικής ιδεαλιστικής αγάπης προς την ανθρωπότητα, αλλά η ενεργός αγάπη (που πολλές φορές δέχεται το χτύπημα και την αγνωμοσύνη) σε αντίθεση με την ιδεαλιστική ονειροπόλα αγάπη που ποθεί την γρήγορη επιβράβευση και τον γενικό θαυμασμό. Είναι η εν Χριστώ μετοχή στην νέα ελευθερία. Εδώ βρίσκεται και το κεντρικό μυστικό της υπέρβασης της ανθρώπινης απελπισίας. Αντί για την αποστασιοποίηση από τον κόσμο και την υπέρβαση της αμαρτωλότητας, της αρρώστιας, του πόνου, του κακού, ο Ντοστογιέφσκι πιστεύει στον ενσαρκωμένο εξαγιασμό του κόσμου και την μεταλλαγή του σε κοινωνία αγάπης. Ο δυαλισμός δεν χωράει στην καρδιά του συγγραφέα. Ο Αβραάμ ανεβαίνει στο όρος, όχι με την ακράδαντη πεποίθηση πως πρέπει να πραγματώσει τη θυσία του γιου του, του Ισαάκ, ως εναντίωση στην λογική, αλλά για να «συντελεστεί η επαναδώριση» του γιου του, ως επαναδώριση της Ανάστασης μετά τη θυσία. Αντίθετα με τον Δανό φιλόσοφο και θεολόγο Κίρκεγκωρ που πιστεύει ακράδαντα πως ή ο Ισαάκ θα ζήσει ή η θυσία θα πραγματωθεί, ο Ντοστογιέφσκι δεν θεωρεί την αντίθεση αυτή υποχρεωτική, παρά μονάχα στην διαλεκτική της Λογικής. Στην περιοχή του θαύματος, το μεγαλείο του Θεού είναι τέτοιο που και η θυσία υπάρχει και ο Ισαάκ στο τέλος σώζεται. ‘Έτσι το είτε-είτε του Κίρκεγκωρ μεταβάλλεται σε και-και του Ντοστογιέφσκι, γιατί για τον δεύτερο η απόλυτη θυσία της αγάπης προσφέρει τα πάντα στο διπλάσιο. Η πίστη του Αλιόσα (ήρωας του Ντοστογιέφσκι στους ΄΄Αδελφούς Καραμάζωφ΄΄) στην ανάσταση, μια πίστη που του εδραίωσε πεθαίνοντας ο στάρετς Ζωσιμάς είναι και πίστη του ίδιου του Ντοστογιέφσκι που γι’ αυτό επέλεξε ως motto του τελευταίου έργου του τα λόγια του Χριστού: «Εάν μη ο κόκκος του σίτου πεσών εις την γην αποθανη, αυτός μόνος μένει. Εάν δε αποθάνη, πολύν καρπόν φέρει» (Ιωάν. ιβ΄ 24). Τα λόγια που βάζει και στο στόμα του στάρετς Ζωσιμά να τα λέει τόσο στον Αλιόσα όσο και στον μεγάλο αμαρτωλό Μιχαήλ. Τα ίδια αυτά λόγια που είναι χαραγμένα σε σλαβική γραφή κάτω από τους δύο τόμους των ΄΄Αδελφών Καραμάζωφ΄΄, όπου ακουμπά η μπρούτζινη προτομή του διάσημου συγγραφέα στον τάφο του, στην Αλεξάντροφσκαγια Λαύρα, στην Αγία Πετρούπολη.