Η ΣΧΕΣΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Φιλοσοφικές και θρησκευτικές έννοιες σε «πορτραίτα» της Λογοτεχνίας



Σπάνιοι είναι οι αναγνώστες που δεν τους διεγείρει μια θρησκευτική ορμή. Προτού γίνουν εθνικές, οι θρησκευτικές ιδέες είναι απλώς ανθρώπινες. Σ’ αυτό κυρίως οφείλεται και η ανεμπόδιστη κυκλοφορία τους μεταξύ Δύσης, Μεσογείου και Ανατολής. Ο Pascal, ο Fénelon, ο Rousseau, ο Chateaubriand, ο Péguy, ο Claudel, ο Bernanos, ο Ντοστογιέφσκι ή ο Mauriac δεν είναι Πατέρες της Εκκλησίας. Το λογοτεχνικό έργο τους, όμως, είναι αξεχώριστο από την πίστη που τους το ενέπνευσε. Πρόκειται για συγγραφείς που έβαλαν τις θρησκευτικές τους μέριμνες στο κέντρο του έργου τους. Ορισμένες τάσεις του πνεύματος και του θρησκευτικού αισθήματος έχουν εκφραστεί καλύτερα με την Λογοτεχνία. Συγγραφείς που έχουν τη θρησκευτικής ουσίας φιλοδοξία να ανοικοδομήσουν το σύμπαν με τη δύναμη μόνο του Ρήματος και του Οράματος συνθέτουν ιδέες, εικόνες και ύφος, δημιουργώντας ένα πρωτότυπο λογοτεχνικό είδος. Η Βίβλος ήταν πάντα η πηγή για ένα μεγάλο μέρος αυτών των εξάρσεων της φαντασίας. Σπάνια είναι τα βιβλία της Βίβλου που δεν πρόσφεραν υλικό για πλοκές, ήρωες, θέματα. Ορισμένοι θρησκευτικοί τύποι είναι παγκόσμιοι, όπως ο εβραίος, ο μουσουλμάνος ή ακόμα ο ιερέας, ο άγιος (σε αντίθεση με τον ήρωα).
Ο εικοστός αιώνας γέννησε έναν τύπο ανθρώπου κομμένου από την κοινή πίστη και τις τρέχουσες δοξασίες, που δεν παύει, ωστόσο, να αναζητά μια υπερβατική αρχή ή, τουλάχιστον, μια λογική κατασκευή, που να του δείχνει το σκοπό της ζωής και ένα κανόνα συμπεριφοράς. Ο απορφανισμένος άνθρωπος, που σαν άλλος Φάουστ έχει χάσει την ψυχή του, καταφεύγει στις καλλιτεχνικές εκείνες μορφές που θα τον βοηθήσουν να την ξαναβρεί. Το θαύμα θα συντελεστεί, και αυτή τη φορά, με την επενέργεια του λόγου. Ο λόγος θα καρπίσει και θα αποτελέσει συνειδητή αυτενέργεια στις εξολοθρευτικές δυνάμεις του καιρού. Ο θρήνος θα είναι το κοινό γνώρισμα του δράματος. Ο θρήνος για τη δοκιμασία του ανθρώπου μέσα στις σύγχρονες συνθήκες.
Η σχέση του ανθρώπου με το Θεό, απεικονίζεται με διάφορους κλασικούς τύπους της Λογοτεχνίας σε έργα του Kierkegaard. Το ιδιαίτερο αυτό ενδιαφέρον του Kierkegaard δείχνει πως, εκτός από θεολόγος και φιλόσοφος, ήταν και καλλιτέχνης, ένας καλλιτέχνης φιλόσοφος. Το έργο του, ΄΄Δόν Ζουάν΄΄, εκφράζει τη διάσπαση της προσωπικότητας εξαιτίας του αισθησιασμού, που γεννιέται από το φόβο του θανάτου. Στον ΄΄Φάουστ΄΄ παρουσιάζεται η προσπάθεια για την ολοκλήρωση της ανθρώπινης προσωπικότητας με την επανάκτηση της χαμένης νιότης, ενώ ο ΄΄Αιώνιος Ιουδαίος ή Περιπλανώμενος Ιουδαίος΄΄ συμβολίζει την πλήρη διάλυση της προσωπικότητας με τον αιώνιο θάνατο της ψυχής και το παντοτινό κύρος της σωματικής παρουσίας σε αυτόν εδώ τον κόσμο. Ο ΄΄Δον Κιχώτης΄΄ του Θερβάντες, που χαρακτηρίζεται από το τραγικό και το κωμικό στοιχείο δεν είναι απλώς ο περιπλανώμενος ιππότης ή ο ιππότης της ελεεινής μορφής, αλλά, πολύ περισσότερο, ο ιππότης της πίστης, ο οποίος θα απαρνηθεί το παγκόσμιο [το γενικό] με σκοπό να συντελεστεί το ατομικό [το ιδιαίτερο]. Μεταξύ των προβληματιζόμενων ανά τους αιώνες αναζητητών του Θεού και συζητητών του θρησκευτικού βιώματος, γεγονότος και φαινομένου, συγκαταλέγεται, πλην άλλων, και ένας διαπρεπής στοχαστής συγγραφέας της εποχής μας. Πρόκειται για τον πολυσυζητημένο, παγκοσμίου φήμης και κατά κυριολεξία λογοτέχνη, Jean-Paul Sartre. Στο θεατρικό του έργο, ΄΄Ο διάβολος και ο καλός Θεός΄΄, ο συγγραφέας προβαίνει σε εσωτερικό διάλογο (μονόλογο) και ανάλογο αντίλογο είτε με τον Θεό, είτε με συνανθρώπους, ή μάλλον με τον ίδιο τον εαυτό του. Στην όλη δομή και πλοκή της υποθέσεως του εν λόγω έργου, η φαινομενικά αρνητική στάση του συγγραφέα έναντι του Θεού μετατρέπεται σε πολλά σημεία σε θετική θέση. Γίνεται έτσι, καθώς έχει χαρακτηριστεί, ο μανιακός του Θείου Όντος. Το διάσημο Σουηδό συγγραφέα, σκηνοθέτη και κινηματογραφιστή, παγκοσμίου προβολής, Ingmar Bergman, βασανίζουν μεταφυσικά ερωτήματα, θεολογικά θέματα, βιοψυχικά προβλήματα, ηθικά, κοινωνικά, καθώς και κοινωνιολογικά ζητήματα, που αφορούν κυρίως διαπροσωπικές σχέσεις. Το έργο του, ΄΄Μέσα από τον σπασμένο καθρέφτη΄΄, προσμαρτυρεί ότι, μέσα από ένα τζάμι θολό, αινιγματικό, βλέπουν οι άνθρωποι την Αλήθεια – Θεό, γι’ αυτό και συχνά δεν καταλαβαίνουν. Τέλος, σε όλο το πολύμορφο συγγραφικό έργο της συνδυαστικής μεγαλοφυΐας του μεγάλου λογοτέχνη διεθνούς φήμης και πολλαπλά παρεξηγημένο, Νίκο Καζαντζάκη, εγκρύπτεται ο πόθος και υποκρύπτεται το πάθος του γι’ Αυτόν, με Τον Οποίο κονταρομαχεί σαν άλλος Διγενής. ΄΄Οι αδερφοφάδες΄΄, αποτελεί το κυριολεκτικά θεολογικοανθρωπολογικό και κοινωνιολογικό τρίπτυχο (πρόκειται για το τελευταίο έργο του) που εκφράζει τις διανθρώπινες – συνανθρώπινες και συγχρόνως Θεανθρώπινες σχέσεις. Τίτλος, ιδέα και υπόθεση του έργου αυτού διεκτραγωδούν τον αδελφοκτόνο διχασμό των Ελλήνων μετά τη γερμανοϊταλοβουλγαρική κατοχή. Όλα αυτά είναι εμπνευσμένα κατά βάθος από το βιβλικό θέμα της αδελφοκτονίας – ανθρωποκτονίας του Άβελ από τον Κάιν. Όμοια είναι σε τόνο και τρόπο η φωνή που καλεί, αναζητώντας Εκείνον, και η οποία ακούγεται διηχούμενη στο άλλο αριστούργημά του, ΄΄Αναφορά στον Γκρέκο΄΄.
Η ιδεολογική ανάλυση έργων της Λογοτεχνίας είναι ανάλυση φιλοσοφικών και θρησκευτικών εννοιών που αναφέρονται ή απεικονίζονται σε «πορτραίτα» της Λογοτεχνίας. Από αυτή την άποψη, όπως οι ηθικές, έτσι και οι μεταφυσικές αξίες μπορούν να εκφραστούν με τη Λογοτεχνία ή οποιαδήποτε άλλη μορφή Τέχνης, δείχνοντας με έναν τέτοιο τρόπο τη στενή τους σχέση με αυτή. Αυτό συνεπάγεται ότι το μυθιστόρημα, ως λογοτεχνικό είδος, δεν είναι απλή λογοτεχνία στην τρέχουσα έννοια του όρου. Εδώ, η δράση της Τέχνης είναι διττής μορφής: επαναστατική αλλά και αποκαλυπτική. Με αυτή τη μορφή, η Τέχνη καθίσταται ιερή, και η βασική της λειτουργία είναι η επαφή του ανθρώπου με την τρομακτική αρχέγονη εμπειρία, καθώς επίσης και η γεφύρωση του χάσματος, που ο φόβος για το άγνωστο, ανοίγει ανάμεσα σε εμάς και τον Θεό. Η Ιερή Τέχνη διαφέρει ριζικά από την απλή ανάγκη καλλιτεχνικής εκδήλωσης συναισθημάτων ή την αντίδραση σε κάποιου είδους κατεστημένο. Αναφέρεται, πλέον, σε Νόμους, που όχι μόνον υπερβαίνουν την υποκειμενικότητα, αλλά ακυρώνουν τους περιορισμούς της, συντονίζοντάς την με ανώτερες και λεπτοφυέστερες δονήσεις.